Met een rijke, omhelzende zachtheid

Naar zachtheid en een warm omhelzen Adriaan Van Dis

Na Nathan Sid (1983), Indische duinen (1994) en Ik kom terug (2014) kleurt Adriaan van Dis zijn autobiografie verder in. Hij keert terug naar de jaren vijftig, wanneer hij als jongen van 9 door zijn moeder Marie vanwege de onmogelijke situatie thuis naar zijn grootvader Huibert in de stad wordt gestuurd.

‘Thuis’ staat voor een hardhandige, door de oorlog in Nederlands-Indië getraumatiseerde, werkloze vader met losse handen, een hopeloze moeder en drie ‘Indisch- Nederlandse’ oudere zussen uit moeders eerste huwelijk. Ook vader was in Indië gehuwd én gescheiden, maar die scheiding was niet geldig in Nederland. Vandaar dat Adriaan, in Nederland geboren uit hun zogenaamd onwettige relatie, de naam van zijn moeder draagt. Tot zover de rand-informatie.

De situatie thuis maakt de kleine Adriaan zo zenuwachtig dat hij er uiterlijk chronisch‘ galbulten’ (netelroos) van krijgt. In het huis van zijn grootvader moet hij tot rust komen.

Die grootvader, een afstandelijke herenboer die vasthoudt aan de vooroorlogse gewoonten, duldt hem zolang hij geen last veroorzaakt. Het enige dat hij wil, is dat Adriaan ‘dapper’ wordt.

Maar bij de inwonende, onbetaalde ‘huishoudster’ Ommie vindt hij de warmte en zachtheid die hij nooit eerder ervaren heeft. Zij omarmt hem, verzorgt hem, vertroetelt hem, bakt spekpannenkoeken voor hem. Van haar krijgt het eerder schuwe jongetje een oude verrekijker, waarbij hij de wereld en zijn omgeving dichter naar zich toehaalt. Hij noemt hem naar de naam die er in gegraveerd staat: ‘Maresch’. Later zal hij ontdekken wie, wat, hoe.

Terwijl grootvader zijn oorlogsvrienden en notabelen vooraan ontvangt voor een partijtje schaak of een babbel over het dreigende Russische gevaar, verzamelt ommie in haar keuken allerlei vreemde, ontheemde, verarmde mensen. Ze plukt ze als ‘pluisjes’ van de straat. Adriaan drinkt hun verhalen in, hun oorlogsverleden, hun protest ook, en hij gaat in het huis op verdere ontdekking uit. Wie is bijvoorbeeld die ‘mijnheer Van Look’ die hij als huisleraar aangewezen krijgt en die hem vooral de straat mee op neemt? Welke (oorlogs-) geschiedenis draagt de vrouw met het houten been en een zoon in een rolwagen mee? En de student met zijn communistische ideeën? En wat was ommies en zelfs grootvaders rol in die oorlog?

In het schrift dat hij van ommie krijgt, noteert hij nieuwe woorden als ‘schorspijn’, ‘stateloos’, smoezer’, cachot’ en uitdrukkingen als ’ik moest zo nodig aan de waai’…In gedachten groeit Adriaan, wordt hij dapperder.

‘O, wat verlangde hij naar dapperheid’.

Ommie wordt een iconisch figuur, een voorbeeld waaraan hij zich spiegelt en vol bewondering naar opkijkt. En wij met hem. Ook de vragen rijzen:

‘Waarom blijft die vrouw bij die nurkse man? Waarom voldoet ze aan zijn grillen, slaapt ze in een onaanzienlijke zolderkamer, beult ze zich af als onbetaalde huishoudster en manusje van alles? Werden haar verlangens onzichtbaar? De emancipatiestrijd was in het stugge na- oorlogse huis nog lang niet doorgedrongen.

De ouder geworden Van Dis reflecteert hierover in het hier en nu in tussengevoegde, vetgedrukte passages. Al wandelend in het park gaat hij in gesprek met de jeugd of met een zwerver naast hem op zijn vaste bankje. Al mijmerend verbindt hij het heden met het verleden en denk hij na over nieuwe inzichten. In zijn sierlijke, rijke taal trekt hij een draad tussen de nu woedende oorlogen en de oorlog die nog in vele hoofden van overlevenden speelt; een cirkelende draad tussen de kleine en de oudere Adriaan. Maar bovenal beeldhouwt hij een nostalgisch standbeeld voor een vrouw die hem de zachtheid en het warme omhelzen leerde kennen.

In een boek dat ook ons zacht omhelst. .

In boekenvriendschap, Jet