Wanneer het leven geen leven was

MAUK van Jan Van Toortelboom wint de Boekenbon Literatuurprijs 2023.

Jan Vantoortelboom werd geboren in Torhout (1975), groeide op in Elverdinge en woont nu in Ossenisse in Zeeuw-Vlaanderen.

MAUK, de roepnaam van Maurice K. is het verhaal van een oude man die op zijn ziekbed zijn leven overziet. Dit verhaal speelt zich af in een kleine dorpsgemeenschap in de vorige eeuw. Net als in De verzonken jongen (2011), Meester Mitraillette (2014) en Jagersman (2019) domineert de katholieke, strenge dorpssfeer het leven.

In het kaderverhaal roept de getraumatiseerde, bedlegerige Mauk een leven op dat hij het liefst ‘had overgeslagen, als ik daartoe de kans had gekregen’. Hij wordt nog altijd verteerd door een grenzeloze woede tegen zijn vader en het daardoor opgedane trauma dat zijn leven verwoestte.

Die woede wordt nog versterkt door de aanhoudende bemoeienis en het gevraag van Jenny van de Thuiszorg. Zij, een dorpsgenote, roept beelden op die hij niet wil horen: ’zij kruipen op en in me als mestkevers in een vermolmde stronk'.

Bovenaan zijn herinneringen staat de vader, ‘die zijn duivels niet kon beheersen‘. Hij, het geachte schoolhoofd, is thuis de tirannieke man. Doordrongen als hij is van de verhalen over de pioniers op tocht naar het Wilde Westen, op zoek naar de ultieme vrijheid van geest, dwingt hij zijn jonge zoon alle boeken van Karl May te lezen. ’s Avonds volgt een overhoring, en bij de geringste fout of vergetelheid, bij het geringste vertoon van zwakte, zoals van angst plassen in zijn broek, volgen lijfstraffen met vaak erge gevolgen. Vader trekt Mauk én zijn moeder mee in zijn fantasieën en driften. Mauk zoekt warmte bij zijn moeder, die hij verafgoodt, maar zij kan hem niet beschermen. En hij op zijn beurt kan haar niet beschermen tegen vaders ultieme drift. In zijn hoofd blijft er lange tijd ‘iets’ liggen op de zwarte tegels onderaan de trap en: ‘ik kan er niet overheen stappen‘.

Het schuldgevoel vanwege zijn zwijgen komt uiteindelijk tot een uitbarsting: in een schizofrene woede-uitbarsting dwingt hij zijn vader tot het opnemen van zijn verantwoordelijkheid.

Mauk benoemt de instelling waar hij daarna opgenomen aan, als ‘mijn westen’. Zijn begeleiders herinneren hem aan de opgezette zilverreiger die als een dreiging in de hal van zijn ouderlijk huis stond.

Met de zonderlinge nonkel Konrad, de broer van Mauks vader had moeder een speciale band. De gelukkige herinneringen van zijn moeder en een bewaard twijgje van een maretak, doen bij Mauk vragen en een vermoeden rijzen. Ze bezorgen vader een ‘aslaagje’ over zijn ogen.

Carla was de enige grote liefde Van Mauk. De flitsen naar hun passie, die bruusk afgebroken wordt door een doorgedraaide Mauk, roept bij hem opnieuw een groot schuldgevoel op. De oorzaak van de breuk noemt hij de tweede van zijn drie ‘dwalingen’, waarbij hij uit zichzelf treedt. De eerste dwaling overviel hem als jongetje, toen hij een klasgenootje aanviel die zijn moeder onvrijwillig met een ijsblok raakte. Bij de derde dwaling treft zijn vader, met onherstelbare gevolgen voor allebei.

De gefragmenteerde flitsen gaan verder naar andere dorpsbewoners die een rol in zijn leven speelden: zijn klasvriendinnetje Lily, die hij meenam in zijn dromen, de dankbare tegellegger Boris die een vriend werd, de jager Gaston, die hem een mes schenkt, zijn tante Flora die hem liefdevol opvangt.

Het verhaal in het verhaal vindt zijn oorsprong in de fascinatie van de vader voor de pionierstocht naar het Wilde Westen. Het beheerst meer en meer het leven van de kleine en opgroeiende Mauk. Spelend met zijn (playmobile?)-- ‘poppetjes’ ‘aan de voeten van zijn moeder wordt hij Mauk Tomahawk en fantaseert hij zijn eigen tocht naar het Westen, geflankeerd door Old Shatterhand, Winnetoe en met het mooiste poppetje, Henri.

Henri verschijnt in zijn fantasie als zijn sterke, moedige grote broer. Zijn alter ego. Hij maakt ook Mauk sterker. Hij neemt het over wanneer zijn moeder bedreigd wordt, hij vergezelt hen op de uitputtende tocht, met hem rijdt Mauk op zijn krachtige paard Oberon, en als Henri durft hij zijn vader aan.

Maar : ‘het geloof dat Henri mij zou redden.’ wordt ook ‘de grootste bedreiging in mijn bestaan’. Henri ontwikkelt een gespleten persoonlijkheid. Dat leidt tot de 'dwalingen' die in het kaderverhaal gaandeweg aan het licht komen.

Het verhaal van MAUK van Jan Vantoortelboom heeft mij sterk aangegrepen. Ik ben vooral getroffen door de diepgang waarmee hij binnendringt in de ziel van het getraumatiseerde kind én van een man. Bovendien stemt de kracht van de fantasiewereld als vluchtpoging tot nadenken.

De originele structurele aanpak en de directe, heldere taal van Vantoortelboom ondersteunen die diepgang. Vooral de ontwikkeling van het verhaal in het verhaal, de pionierstocht met Henry op kop, speelt daarin een sterke rol. Ze sleurt je mee in de fantasiewereld die Mauks toevlucht is. Zo krijgen wij zonder het te openen inzage in Mauks dagboek, dat hij bewaart tussen zijn Karl May’s boeken in ‘een omslag van dunne houten berkenplankjes’. De titel ‘De jonge dood’, verbindt zonder getheoretiseer Mauks twee werelden met elkaar.

Jan Vantoortelboom schreef met Mauk een bijzondere psychologische roman. Zijn scherp beleefde inkijk overstijgt alle psychologisch getheoretiseer en houdt mij wakker.

Mauk is een terechte winnaar van de Boekenbon Literatuurprijs. Hij krijgt overtuigd een plaats op mijn boekenrek.

Wie meer wil weten over het werk van Jan Van Toortelboom verwijs ik graag naar het essay van Paul Rigolle in Jaarwerk MMXX, het VWS- jaarboek 2020: Over het proza van Jan Vantoortelboom. Een peloton schrijvers gevangen in een en hetzelfde hoofd.

In boekenvriendschap, Jet