100 x 100 dingen

De tienduizend dingen van Maria Dermoût

Goena-goena of de stille kracht, grosso modo te omschrijven als toverkracht, witte zowel als zwarte magie, iets wat sterk leefde in het vroegere Nederlands-Indië en nog altijd leeft in het huidige Indonesië. Hoewel Maria Dermoût de term goena-goena nergens in haar werk gebruikt, is haar De tienduizend dingen ervan doordrenkt. De term ‘de stille kracht’ vinden wij ook maar een enkele maal terug in een van haar verhalen.

‘East is East and West is West and never the twain shall meet’. Wij kennen deze uitspraak van Rudyard Kipling maar al te goed, maar dat geldt niet voor Maria Dermoût, zijn wij geneigd te zeggen. Niemand beter dan zij wist als Europeaan door te dringen in de mysterieuze wereld van het Oosten.

De tienduizend dingen kan je nauwelijks een roman noemen, althans niet in onze westerse ogen. Op het eerste gezicht is het een raamvertelling – drie hoofdstukken ‘ingekaderd’ tussen twee begin- en een eindhoofdstuk en deze drie tussenhoofdstukken lijken bij een eerste lezing wel los van elkaar staande verhaaltjes te zijn over Indische toestanden met daarin inderdaad veel inlandse magie. Tot je aan het laatste hoofdstuk, ‘Allerzielen’, komt en daar meemaakt dat de protagonist, Felicia of mevrouw van Kleyntjes (Kleyntjes is een – zeer grote – specerijentuin) al haar bedienden van haar tuin voor een dag wegstuurt om met de doden, meer bepaald de vermoorden uit de vorige hoofdstukken, te praten. Alles in Indië kan bezield zijn met geheime krachten – parels, schelpen, huizen, bomen – en dus is het zeker niet te verwonderen dat men ook met de doden in contact kan komen. Dermoût is zeer subtiel en suggestief in haar geschriften: gedachtestreepjes, onderbroken zinnen, beletseltekens (…) : het staat er vol van in haar roman. Haar lezen vergt een intense aandacht, nogal wat gebeurtenissen uit het boek worden op subtiele wijze in een voorafgaand hoofdstuk aangekondigd. Een mooi voorbeeld is de zogenaamde bibi-episode. Een bibi is een ‘wijze’ inlandse kruidenvrouw die over geheime krachten beschikt, zij komt af en toe naar de tuin Kleyntjes met kruiden en allerhande parafernalia. Zo komt ze op een dag de oude mevrouw van Kleyntjes – de grootmoeder van Felicia – bezoeken. Zij merkt dat Felicia aangetrokken is door een halssnoer van parels. De grootmoeder verhindert echter dat Felicia het snoer zou kopen want ‘parels zijn de ogen van een dode’, waarop Felicia de bibi de rug toekeert en haar niet groet wanneer ze de tuin verlaat. De bibi is zeer gekrenkt en zint op wraak (wat wij op dit moment niet lezen in de roman). Bij een volgend bezoek heeft de bibi een halssnoer van witte schelpen bij die zij om de hals van Felicia’s zoon Himpies (die eigenlijk Wimpie heet, maar de inlanders kunnen de w niet uitstpreken) drapeert. De grootmoeder, die kwade krachten vermoedt, panikeert danig, wijst de bibi terecht en verbiedt haar nog ooit een voet in de tuin Kleyntjes te zetten. Veel later in de roman wordt Himpies, intussen soldaat bij een Hollandse legerafdeling, gedood door een pijl van een bergalfoer – de bergalfoeren waren beruchte koppensnellers. De bergalfoeren zijn schaars gekleed met enkel een lendendoek en een halssnoer van witte schelpen. De wraak van de bibi is geschied! En zo staan er nog talrijke scènes beschreven waar de goena-goena tastbaar aanwezig is, vaak onbegrepen en gehoond door de kolonialen. Wat ook opvallend is in De tienduizend dingen, is dat haar verhalen aanvankelijk heel idyllisch lijken, overigens met prachtige beschrijvingen van het Indische landschap en de natuur, maar ten slotte vol verwijzingen zitten naar het kwaad of het geweld, naar de dood. Doorgaans maken wij slechts terloops kennis met dat kwaad, maar het is ondergronds heel sterk aanwezig en bepaalt het verloop van de gebeurtenissen.

Misschien even vermelden dat er begin februari 2024 bij Querido een heruitgave verscheen van De tienduizend dingen.

• Maria Dermoût, Verzameld Werk, Querido, 2001, 680 blz.
• Maria Dermoût, De tienduizend dingen, Querido, 2024, 208 blz.
• Sarah Honnay, Was zien nodig?, Een studie over het mysterieuze in De tienduizend dingen, pdf, 2020, 92 blz. - zie onder: https://matheo.uliege.be
• Aart van Zoest & Nunuk Tri Heyrati, Goena-goena en geziene geesten, BZZTôH, 1992, 129 blz