In voortdurende angst voor de volgende klap (Gedachten over het monsterlijke)

Een roman die begint met het (voor)woord: ‘decursus [Lat.]: stroom, rivier; (in verband met een ziekte) beloop, verloop’ – onderaan, rechts op de eerste bladzijde. Niet bepaald wat je van een roman verwacht en zeker niet als je die bladzijde omslaat en geconfronteerd wordt met drie (lange) citaten. Eentje uit Krieg und Bevölkerung van een zekere Julius Tandler, uit 1918, een tweede (langer dan een bladzijde) uit een artikel verschenen in Archiv für Kinderheilkunde, geschreven door ene Hans Krenek in 1942 en tot slot twee zinnen van Michel Foucault uit zijn Surveillir et punir van 1975. En dan begint de tekst van de eigenlijke roman: ‘De eerste keer dat ze hem naar Spiegelgrund brachten, was in januari 1941, op een koude , heldere winterochtend toen de grond bleek en glinsterend oplichtte door de vorst.’ Al vlug wordt duidelijk dat Spiegelgrund een kindertehuis is waar de jonge protagonist, Adrian Ziegler, 10 jaar, in terecht komt. Een roman die in feite een soort docu-roman blijkt te zijn. Am Spiegelgrund heeft echt bestaan. Wikipedia: Am Spiegelgrund was een kinderkliniek in Wenen tijdens de Tweede Wereldoorlog, waar 789 patiënten werden vermoord onder de kindereuthanasie in nazi-Duitsland. Verder lezen we dat er in 2002 een herdenkingsmonument opgericht is. Toch vrij laat als je ’t mij vraagt.

Staar je niet blind op de term docu-roman, het is echt een roman en pas helemaal op het einde breit de schrijver, Steve Sem-Sandberg, een Zweed die in Wenen woont, er een documentair staartje aan. Daar zegt hij bijvoorbeeld op welke levende persoon zijn Adrian Ziegler gebaseerd is. Maar behalve Adrian is er nog een tweede protagonist, Anna Katschenka, een verpleegster (verpleegsters worden in de roman allemaal met ‘zuster’ aangeduid). Deze twee protagonisten krijgen in de zeventien hoofdstukken elk afzonderlijk een hoofdrol, in enkele zeldzame gevallen ontmoeten ze elkaar hoewel ze vaak op dezelfde plaats verblijven. Al vlug kom je te weten dat Spiegelgrund een euthanasiekliniek is waar misvormde of ziekelijk kinderen bijeengebracht worden om dan ten behoeve van de wetenschap vermoord te worden (men verwijdert hun hersenen en bewaart die op sterk water). Momenteel zijn er 789 vermoorde kinderen bekend. Maar terug naar de roman: Adrian Ziegler lijkt voor het ongeluk geboren. Hij komt eerder toevallig in Spiegelgrund terecht, hij is nogal teruggetrokken, evenwel niet zo dom, hij kan lezen en schrijven, maar heeft zijn uiterlijk tegen, spitse tegen zijn hoofd staande oren, een zigeunertype. In zijn paviljoen maakt hij mee hoe vele van zijn lotgenoten verdwijnen of sterven, officieel aan longontsteking. Op een bepaald moment ziet hij zijn kans schoon om te ontvluchten, hij wordt vrij snel weer opgepakt en zwaar gestraft met een zwavelkuur en plaatsing in een werkkamp. Daar krijgt hij te maken met een personeelslid die hem seksueel misbruikt, als ze dan betrapt worden krijgt Adrian de schuld. De oorlog nadert echter haar eindfase, de kinderen van het paviljoen worden ijlings naar een aak op de Donau gebracht die hen in onmenselijke omstandigheden naar Regensburg vaart. Wanneer Adrian eindelijk bevrijd wordt kan hij nergens heen, zijn ‘strafblad’ blijft hem achtervolgen, weer belandt hij in de gevangenis waar hij onderworpen wordt aan een psychiatrische test afgenomen door dokter Gross, dezelfde dokter die verantwoordelijk was voor de euthanasie van de kinderen, maar die het gerecht na de oorlog steeds om de tuin heeft kunnen leiden. Die Heinrich Gross heeft trouwens echt bestaan, na de oorlog heeft hij het zelfs tot directeur getracht in Steinhof, de plaats waar Spiegelgrund gelegen was. Onvoorstelbaar! Dan had zuster Anna Katschenka minder geluk, haar loyaliteit voor haar oversten werd haar niet in dank afgenomen, zij belandde na de oorlog in de gevangenis. Haar vonnis wordt heel sprekend beschreven in de roman. Nochtans had zij het beste voor met de kinderen en met velen had ze een goede band. En dat maakt het juist zo moeilijk als lezer: hoe moet je Anna Katschenka beoordelen? Zij deed wat haar oversten haar opdroegen, ze was het Nationaalsocialisme niet bepaald gunstig gezind, zij besefte wel wat er met de kinderen gebeurde maar bleef haar taak als hoofdverpleegster vervullen.

Het feit dat veel personages in de roman met hun echte naam genoemd worden - Anna Katschenka, dokter Margarete Hübsch, dokter Heinrich Gross, dokter Marianne Türk, dokter Erwin Jekelius, dokter Ernst Illing, ze hebben allemaal bestaan -, verleent het verhaal een documentair karakter, maar nergens krijg je de indruk dat de fictie verlaten wordt.

'De historische achtergrond is zo aangrijpend dat die alleen in fictieve vorm echt na te voelen is', lezen we op de achterflap.

Steve Sem-Sandberg, De kinderen van Spiegelgrund, Ambo, 502 p.